نگاهی به بازتاب فلسفهٔ کانت در رمانهای بزرگ
- Baset Orfani
- Jul 8
- 3 min read
۱. مقدمهای بر جایگاه فلسفهٔ کانت در ادبیات
فلسفهٔ ایمانوئل کانت (1724–1804)، یکی از ارکان تحولآفرین اندیشهٔ مدرن غربی، نهتنها بر سنتهای فلسفی پس از خود تأثیر گذاشت بلکه رد پای آن را میتوان بهوضوح در آثار هنری، ادبی، و حتی الهیات مدرن مشاهده کرد. تأملات کانت دربارهٔ اخلاق، عقل، آزادی و خودآیینی، به نویسندگان قرون نوزدهم و بیستم خوراک فکری و معنایی غنی بخشید. بسیاری از رماننویسان بزرگ، خواه بهطور مستقیم و خواه بهشکلی درونی و ناخودآگاه، مفاهیم فلسفی کانتی را در لایههای روایی و شخصیتی آثار خود بازتاب دادهاند. در این متن، به بررسی این تأثیرات در قالب پنج محور اصلی خواهیم پرداخت.
۲. اصول کلیدی فلسفهٔ کانت و قابلیتهای ادبی آن
برای درک بازتاب فلسفهٔ کانت در رمانها، نخست باید به اصول بنیادین اندیشهٔ وی پرداخت. در حوزهٔ معرفتشناسی، کانت با کتاب نقد عقل محض، مرز میان «چیز در ذات خود» (Ding an sich) و «پدیدار» (Erscheinung) را ترسیم کرد و ادعا نمود که ما تنها به جهان آنگونه که بر ما پدیدار میشود دسترسی داریم، نه به خود واقعیت مطلق. این امر مفهومی بنیادین برای ادبیات خلق کرد: واقعیت هر فرد، ترکیبی از تجربهٔ حسی و ساختارهای پیشینی ذهنی است.
در حوزهٔ اخلاق، کانت اصل اخلاقی خود را بر مبنای «فرمان مطلق» (Categorical Imperative) بنا نهاد؛ اصلی که انسان را نه بهمثابه ابزار، بلکه هدفی در خود میداند. این نگاه کانتی به اخلاق، بستر تمایز شخصیتهای ادبی اخلاقمدار از شخصیتهای ابزارانگار را فراهم میکند.
در مبحث زیباییشناسی نیز، کانت در کتاب نقد قدرت داوری، قضاوت زیباییشناختی را نوعی داوری غیرمفهومی اما همگانی میدانست. در نتیجه، تجربهٔ زیبایی (و حتی تراژدی) در ادبیات نیز میتواند نوعی خودآیینی ذهنی باشد.
۳. بازتاب کانتی در آثار داستایفسکی، تولستوی و پروست
در آثار فیودور داستایفسکی، بهویژه در یادداشتهای زیرزمینی و جنایت و مکافات، جدال میان خودآیینی اخلاقی و عقلانیت ابزارانگار جلوهای کانتی دارد. راسکولنیکوف، با کشتن زن رباخوار، درصدد آزمودن نظریهای است که خود را فراتر از اخلاق عمومی میداند؛ اما سرانجام، در پرتو رنج و خوداندیشی، به حقیقتی اخلاقی بازمیگردد که بیشتر به اخلاق وظیفهگرای کانت شباهت دارد تا سودمحوران انگلیسی مانند بنتام و میل.
لئو تولستوی، بهویژه در جنگ و صلح و آنا کارنینا، نیز به جدال میان آزادی و ضرورت، و همچنین ارزش درونی انسان توجه دارد. شخصیتهایی چون پیر بزوخف در مسیر تحول اخلاقی و معرفتی، به خویشتن حقیقی نزدیک میشوند و این همان روندی است که کانت در اخلاق خود تصویر میکند: خویشتنسازی بر پایهٔ عقل اخلاقی ناب.
در مارسل پروست و شاهکارش در جستوجوی زمان از دسترفته، ردپای فلسفهٔ زیباییشناسی کانت را میتوان یافت. پروست، تجربهٔ هنری را تجربهای استعلایی میداند که میتواند انسان را از جهان واقع فراتر ببرد. همچنین بازشناسی خاطره از خلال یک احساس (مانند طعم مادلن) میتواند به فهمی عمیقتر از خویشتن بینجامد؛ فهمی که در مرز میان معرفت و تجربه، همانند نظریهٔ کانتی است.
۴. کانت، اگزیستانسیالیسم، و روایت در ادبیات قرن بیستم
در حالی که اگزیستانسیالیستهایی مانند سارتر و کامو بهصراحت از سنت کانتی فاصله میگیرند، اما همزمان رد فلسفهٔ او را در ساختارهای اخلاقی و معرفتی آثارشان میتوان مشاهده کرد. در بیگانه اثر آلبر کامو، شخصیت مورسو با جهانی بیمعنا مواجه است؛ اما اگر این بیمعنایی را همچون کانت به ناتوانی انسان در دسترسی به حقیقت مطلق تعبیر کنیم، آنگاه «پدیدارگرایی» در جهان اثر کامو، رویکردی کانتی به خود میگیرد.
در فرانتس کافکا نیز، بهویژه در محاکمه و قصر، ساختارهای قدرت و دیوانسالاری بهگونهای عمل میکنند که گویی حقیقت نهایی در پشت پردهای از عدمدسترسپذیری نهفته است؛ چیزی که یادآور مفهوم «چیز در ذات خود» است. شخصیتها همواره با قوانین یا نهادهایی روبهرو هستند که نمیتوانند به آنها دست یابند یا آنها را تغییر دهند—همانطور که کانت باور داشت عقل نظری قادر به نفوذ به ورای تجربهٔ پدیداری نیست.
۵. جمعبندی: ادبیات بهمثابه میدان تحقق فلسفهٔ کانت
ادبیات بزرگ جهان، بهویژه رمانهای عمیق و انسانمحور، اغلب بستری بودهاند برای تحقق، تفسیر و بهچالش کشیدن ایدههای فلسفی. فلسفهٔ کانت، با تأکید بر عقل، اخلاق، زیبایی و خودآیینی، به گونهای در بطن این آثار رسوخ کرده است که نهتنها به شکل آشکار بلکه در لایههای زیرین شخصیتپردازی، پیرنگ و زیباییشناسی ادبی نیز نمایان میشود. از داستایفسکی تا پروست، از کافکا تا کامو، آثار این نویسندگان بازتاب اندیشهای هستند که انسان را موجودی خردورز، آزاد، اخلاقگرا و در عین حال محدود در شناخت حقیقت نهایی میبیند—تصویری که کاملاً با هستهٔ فلسفهٔ کانت همراستا است.
از ابراز محبت و نظرات خوب شما بسیار سپاسگزاریم!
حضور شما در صفحه ادبی (فراز) به ما انگیزه میدهد تا با اشتیاق بیشتری در مسیر رشد و حمایت از ادبیات گام برداریم.
برای حمایت مستمر از فعالیتهای ادبی فراز، خواهشمندیم صفحه ما را دنبال کنید و به وبسایت رسمیمان به آدرس www.faraaaz.com
مراجعه کنید تا از آخرین اخبار و خدمات بنگاه انتشاراتی فراز مطلع شوید.
با احترام
بنگاه انتشاراتی فراز
ایمیل: support@faraaz.no
وبسایت ما:
Comments